Tokom pedesetih godina u Brazilu pozorišni reditelj, pisac i političar Augusto Boal radio je na smanjivanju diskriminacije određenih grupa, na suzbijanju opresije i rješavanju socijalnih problema putem pozorišta. Boal je osmislio Forum teatar kao forum gdje ljudi mogu da uče kako da mjenjaju svijet. Započeo je sa eksperimentisanjem u participatornom teatru 50ih i 60ih godina XX vijeka dok je bio umjetnički direktor Arena teatra u Rio de Ženeiru. On je izvan scene organizovao izvedbe sa Arena trupom na ulicama, u fabrikama, sindikatima, crkvama gdje su mogli da dođu do ljudi iz favela ili siromašnih četvrti Ria. 1971. godine Boalov rad je privukao pažnju vojne diktature, te je bio uhapšen i žrtva torture. Nakon nekoliko mjeseci je pušten i prognan iz zemlje, te je narednih petnaestak godina proveo u egzilu.
Forum teatar predstavlja skup igara i vježbi, kojima se učesnici/ce prvo opuštaju, upoznaju, dolaze u kontakt sa svojim tijelom, glasom, upoznaju druge i uče se da rade u timu. Igre i vježbe u Forum teatru su vrlo bitne, iz više razloga. Jedan od razloga je opuštanje učesnika/ca, kao i fizičko zagrijevanje pred rad. Prisustvo igre doprinosi građenju i povezivanju grupe, sticanju povjerenja, te stvaranju dobre energije među učesnicima/cama. Osvješćivanje tijela je jako bitno, jer pojedinci/ke moraju biti spremni/e da što više uđu u određene likove, da osjećaju svoje tijelo potpuno kako bi znali da ga na najbolji način koriste na sceni.
Kroz rad, učesnici/ce pojedinačno ili u grupi definišu probleme koje ih lično dotiču, a tiču se zajednice kojoj pripadaju. To mogu biti problemi njima bliskih osoba, neke manjinske grupe, ili njihovi lični problemi sa kojim se suočavaju. Nakon definisanja problema, on počinje da se postepeno iskazuje pozorišnim jezikom, te se kreiraju forum scene. Učesnici/ce Forum Teatra dalje rade na razvijanju likova i uvježbavanju scena. Forum scene su kratke scene u kojima je vrlo konkretno prikazan problem opresije i diskriminacije. Osnovnu strukturu Forum teatara čine Opresor, Potlačeni i Džoker. Kasnije sledi forumovanje, u kom se prikazuju scene, i aktivira publika.
Nakon što se naprave scene koje oslikavaju jedan od problema zajednice, s kojima se pojedinac/ka ili grupe suočavaju, slijedi uvježbavanje. Scene se fiksiraju, uvježbavaju, i grade se likovi. Dalje se scene prikazuju – tu nastupa najbitniji dio Forum teatra, a to su – intervencije publike. Augusto Boal naglašava neophodnost spriječavanja izolacije publike. Spect – actor je termin koji je on osmislio da opiše ulogu onih koji su uključeni u Forum teatar. Odnosi se na dvostruku ulogu osoba koje su uključene u proces i kao posmatrači/ce i kao glumci/ce, jer i posmatraju i aktivno djeluju. Termin “posmatrač/ica” relativizira osobe iz publike, stoga je neophodno istaći njihov značaj, povratiti im potpunu moć za djelovanje. Ovo omogućava eliminaciju namjera vladajuće klase da putem teatra promoviše samo svoje ideale dok je publika pasivna žrtva ove propagande. Na ovaj način publika više ne delegira moć drugima da misle ili djeluju u njeno ime. Boal podržava ideju da teatar nije sam po sebi revolucionaran, ali predstavlja probu za revoluciju.
U Forum Teataru postoji i neutralna uloga, a to je facilitator/ka, ili kako ga/je Boal naziva Džoker. Obično je to osoba koja i vodi radionice. Ona ima odgovornost za tok procesa, ali nikako ne komentariše i ne interveniše u sadržaj scena. Džoker posreduje između glumaca/ica na sceni i publike, i motiviše publiku da uzme učešće u scenama, te postavlja relevantna pitanja za problem i otvara diskusiju. Publika može da predloži bilo koje rješenje, dokle god je spremna da ga sprovede na sceni, radeći, glumeći, režirajući – ne iz udobnosti svojih stolica. Ovo je nastojanje da se ukine tradicionalna podjela na publiku i glumce/ice i da se osobe iz publike uvedu u predstavu. Kroz ovaj proces, učesnik/ca takođe može da shvati i iskusi izazove ostvarivanja napretka koje je predložio/la. Publika se tada ohrabruje ne samo da zamišlja promjenu, već i da je praktikuje, kolektivno reflektira sugestije i na taj način postaje osnažena da generiše socijalnu akciju.
Nakon što se dođe do zaključka po scenariju, po kome potlačeni akteri/ke nisu uspjeli da se izbore sa represivnom situacijom, akteri/ke počinju sa izvođenjem te scene ponovo. U svakom trenutku u drugom izvođenju, bilo ko iz publike može da kaže “stop!” i preuzme ulogu aktera koji predstavlja potlačenu individuu. Uloga Opresora se ne može mjenjati jer bi to bilo “magično rješenje”. Čitav proces je osmišljen da bude više dijalektički – dolaženje do zaključka uzimajući u obzir suprotstavljene argumente, nego didaktički – gdje je moralni argument jednostran i nametnut od strane glumaca/ica bez mogućnosti za odgovor ili kontra-argument.
Boal ističe da suština ovog metoda nije da pokaže ispravan odgovor, već da otkrije sve moguće odgovore koji se dalje mogu propitivati. Posmatrači/ce mnogo više nauče kroz izvedbu iako je ona pomalo fiktivna, jer je simulacija umjetničke prakse u realnosti. Kada se u realnosti nađu u situaciji koja je slična onoj koja je isprobana u teatru, u ljudima se budi želja da budu proaktivni, jer se osjećaju spremnijim i imaju više samopouzdanja prilikom rješavanja konflikta.
Forum teatar možemo posmatrati i kao svojevrsnu platformu za isprobavanje rješenja, gdje se pojedinci/ke osnažuju da djeluju i da se suočavaju s problemom svoje zajednice i ličnim problemima. Nije cilj da se ponudi sjajno rešenje u scenama, već je cilj ponuditi što više mogućnosti i osjetiti kako je biti u određenoj ulozi, kako bi razumjeli nekoga ko je potlačen, nad kim je vršena diskriminacija po bilo kom osnovu, ili: staviti se u ulogu onoga ko je Opresor, kako bi ga razumeli i tako lakše delovali na promenu njegovog ponašanja u stvarnosti. Bitno je da sve ove scene i problemi postavljeni u njima moraju biti realni, te na taj način objezbeđujemo jednu „socijalnu laboratoriju“ gdje možemo da isprobamo sebe u raznim situacijama, i isprobamo više rješenja kako da izađemo iz određene situacije ili odnosa. Forum teatar se vremenom razvio u značajno sredstvo socijalne promjene. Danas postoje mnoge grupe i trupe koje se bave ovim vidom pozorišta i rade sa raznim zajednicama. Slobodno možemo reći da je Forum teatar jedna vrsta modernog socijalnog pokreta, koji čini da se ljudi pokrenu i uzmu aktivnu ulogu u sopstvenom životu.
Tekst priredila/o: Iva Marković i Danilo Jovanović